رشته مهندسی صنایع  

مهندسی صنایع ، شامل کاربرد روش­های تجزیه و تحلیل اصول فیزیکی برای تبدیل موادخام و سایر منابع به فرمی که رضایت و احتیاجات آدمی را تامین کند، می­باشد. با پیشرفت علم و تکنولوژی و تعامل این دو با هم، تخصص­ها و گرایش­های مختلف مهندسی بوجود آمدهاند. در این ارتباط مهندسی صنایع رشته نسبتاً جدید است که ضمن برخورداری از مفهوم کلی مهندسی، حوزه­های کاری فراتری را در مقایسه با سایر رشته­ها مورد توجه قرار می­دهد. نوشته حاضر سعی دارد مطالبی را جهت آشنایی با مهندسی صنایع در قالب سر فصل­های ذیل ارائه نماید.

مهندسی صنایع چیست؟

مهندسی صنایع عبارت از کاربرد اصول و تکنیک­هایی به منظور بهبود، طراحی و نصب سیستم­هایی شامل انسان، مواد، اطلاعات، انرژی و تجهیزات برای فراهم آوردن امکان تولید کالاها و ارائه خدمات بشکل کارا و مطلوب می­باشد.

برای بررسی، ارزیابی و کاربرد این سیستم­ها، دانش و مهارت­های علوم ریاضی، علوم فیزیکی و علوم اجتماعی به همراه فنون و تکنیک­های طراحی مهندسی مورد نیاز است. فعالیت­های مهندسی صنایع همانند پلی است که ارتباط بین اهداف مدیریت و عملکرد عملیاتی سازمان را ایجاد می­نماید

مهندسان صنایع بیشتر درگیر افزایش بهره­وری در مدیریت منابع انسانی، روش­ها و تکنولوژی هستند و حال آنکه سایر رشته­های مهندسی بیشتر درگیر ماهیت فنی فرایندها و فراورده­ها می­باشند. در واقع مهندسی صنایع تنها رشته مهندسی است که عامل انسان یکی از مولفه ­های اصلی سیستم­های مورد مطالعه آن را تشکیل می­دهد. در نتیجه مهندسان صنایع در تیم­های میان رشته­ای برای امور برنامه­ریزی، نصب و کنترل و بهبود فعالیت­های موسسات به خدمت گرفته می­شوند. این فعالیت­ها ممکن است فعالیت­های تولید، نوآوری در محصولات، ارائه خدمات، حمل و نقل و جریان اطلاعات سازمانی را شامل شود. با توجه به مطالب فوق، مهندسان صنایع بستر لازم برای تعامل تخصص­های مختلف و کار گروهی را به بهترین وجه ایجاد نموده و در نتیجه امور طرح، برنامه­ریزی، اجرا و نظارت بر عملکرد نظام­های تولیدی خدماتی بشکل منسجم­تر انجام می­شود و در نهایت انسجام امور به بهبود مستمر در جهت سهولت کارها، راحتی کارکنان، کاهش هزینه­ها، ارتقا کیفیت و جلب رضایت مشتریان منجر می­شود.

تاریخچه مهندسی صنایع

اولین جرقه­های پیدایش مهندسی صنایع بعنوان یک تخصص با آغاز انقلاب صنعتی در ابتدای قرن 19 زده شد. انقلاب صنعتی که با ظهور اختراعات جدید خصوصاً در صنعت نساجی و اختراع ماشین­ بخار آغاز شد، باعث بکارگیری نیروی انسانی بیشتر و افول صنایع کوچک دستی شد. با گسترش کارخانجات، نیاز به مدیریت و تفکر مدیریتی بیش از پیش احساس شد. افراد بسیاری در جهت ارتقا کیفیت محصولات تلاش کردند. آدام اسمیت، پدر علم اقتصاد پیشنهاد تقسیم کار را داد. وی بیان کرد که میتوان با تقسیم کار در کارخانه پیچ­سازی نتیجه کار را به مقدار زیادی بهبود بخشید. به موازات اختراعات و نوآوری در فرایندها، روش­های حسابداری و هزینه­یابی گسترش یافتند. روش­های تحلیل علمی، آزمایشات و اثبات­های علمی در طراحی و ساخت ابزارآلات و ماشین­ها بکار گرفته شد و در نتیجه، اثرگذاری این تحولات در تفکر سازمانی مدیریت موجب شد مدیریت علمی به عنوان یک نگرش و روش حرفه­ای مطرح شود. اولین تلاش برای علمی شدن مدیریت از آمریکا شروع شد. در سال 1881 فردریک تیلور پدر مدیریت علمی، اندیشه­های خود را توسعه داد. فرانک گیلبرت و همسرش لیلیان در جهت مطالعه کار با بررسی حرکات توانستند ابزار جدیدی را ابداع کنند. همچنین آنان به مسائل روانشناسی و انگیزه­های انسانی توجه نمودند. عملکرد پرداخت پاداش و نتایج قابل قبول آن توسط امرسان ایجاد و توسعه یافت. مجموعه فعالیتهای تیلور و هم عصرانش برای فرموله کردن اصول اساسی به عنوان روش­های علمی مدیریت متمرکز شده بود که این فعالیت­ها به زودی تحت عنوان مدیریت علمی شناخته شد.

کار این افراد توسط انجمن مهندسین مکانیک آمریکا ارج نهاده شد و عرصه برای فعالیت تیلور و هم­فکرانش توسط این انجمن ایجاد شد. در سال 1912 انجمنی برای ارتقا و رشد مدیریت بنا نهاده شد که در سال 1915 انجمن تیلور نام گرفت. این انجمن از سال 1934 با عنوان انجمن مهندسی صنایع فعالیت خود را ادامه داد. در این دوران مدیران علمی دارای تحصیلات مهندسی بودند و بسیاری خود را مهندس صنایع قلم­داد می­کردند و گروهی نیز در حیطه مدیریت به عنوان مشاوران مدیریت مطرح بودند. بتدریج مواد درسی و مدرک مهندسی صنایع و برنامه­های مربوطه مورد توجه قرار گرفت و در نهایت دانشکده­های مهندسی صنایع ایجاد و توسعه یافتند.

اهمیت مهندسی صنایع

مرور توانمندی­ها و خدمات مهندسی صنایع نقش و اهمیت مهندسی صنایع را بوضوح بیان می­کند. امروزه حیات اقتصادی سازمان­ها و موسسات تولیدی و خدمات در بازار رقابتی شدید جهانی به استفاده بهینه از منابع در دسترس وابسته است. عموماً منابع در دسترس شامل مواد، منابع انسانی، ماشین­آلات (شامل تجهیزات، لوازم جانبی، امکانات مورد نیاز شامل فضا و انرژی و ...)، منابع اطلاعاتی و منابع مالی طبقه­بندی می­شوند. ایجاد و نگهداری منابع یاد شده     هزینه­هایی را برای سازمان به دنبال دارد. هزینه تمام شده واحد محصول هر موسسه متأثر از نحوه به کارگیری این منابع است . هر شرکت تولیدی یا خدماتی که بتواند هزینه­های خود را به حداقل ممکن برساند و به بیانی دیگر توانایی استفاده بهینه از منابع را در تمام ارکان سازمانی خود ایجاد نماید یا حاشیه سود بیشتری به دست خواهد آورد و یا قادر خواهد بود که قیمتهای فروش خود را با حفظ حاشیه سود قبلی، کاهش دهد. این بدان معنی است که قدرت رقابتی موسسه مذکور در بازار افزایش مییابد.  با توجه به تحولات اقتصاد جهانی قدرت رقابتی شرط اساسی موفقیت در کسب و کار نوین محسوب می­شود. در کنار این مسائل، توجه به نوآوری­ها و ارتقا کیفی محصولات و خدمات که از طریق تلاش برای یافتن طرح­های بهبود یافته و همچنین تحول در فرآیند کسب و کار نیز بقا و رشد موسسات را در پی خواهد داشت. با توجه به مراتب فوق اگر ضرورت­ها و نیازمندیهای رسیدن به امور مذکور را با تکنیک­های مهندسی صنایع تطبیق دهیم مشاهده میشود که مهندسی صنایع ابزار لازم برای حصول اهداف سازمانی را بطور فراگیر و سیستماتیک فراهم می­آورد و این نشانگر نقش و اهمیت بالای مهندسی صنایع بعنوان موتور محرک حرکت سازمان­های امروزی است.

اصول فکری و دیدگاه­ها در مهندسی صنایع

اساس مهندسی در هر گرایشی طراحی مبنی بر اندازه­گیری، محاسبه و تحلیل با استفاده از علوم ریاضی و تجربی شکل میگیرد. در نتیجه حرفه مهندسی کاملاً دید فنی و ماشینی دارد که موجب محدودیت دیدگاه در ابعاد خاص شده و برخی موضوعات مانند یافتن بهترین روش­های مدیریتی و ارتباطات انسانی در دیدگاه محض مهندسی نادیده گرفته میشود. مهندسی صنایع با در برداشتن نگرش سیستماتیک و فراگیر ارتباط تخصص­های مختلف و نهاد مدیریت سازمان را ایجاد نموده و امور برنامه­ریزی، سازماندهی، هدایت و نظارت بر امور اجرایی با هماهنگی بیشتری دنبال می­گردد. این نگرش استمرار همان سیر تفکر تیلور و هم عصران وی می­باشد که با تلاش تک تک آنان مجموعه اصول و نگرش­های مدیریت علمی موجودیت یافت. مدیریت علمی همان نگرش سنتی مهندسی صنایع است. با پیشرفت مدیریت علمی، مهندسی صنایع با تفکری بر مبنای علوم ریاضی، فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی در عرصه صنعت و خدمات ظهور کرد که به معنی ایجاد یک تفکر فراگیر و سیستماتیک بود. نگاه مهندسی صنایع به مسائل از زوایا و دیدگاه­های مختلف همانند توجه به خروجی و محصول سیستم، توجه به مشتری و یا نگرش به بهره­وری سازمان قابل طرح و پیگیری می­باشد که بر مبنای اصول فکری تقریباً یکسانی دنبال می­گردد. اکنون باید دید که اصول فکری مهندسی صنایع بر چه عواملی استوار است. در این راستا بطور خلاصه اصول فکری مهندسی صنایع ذیلاً ارائه شده است.

1- خلاقیت

فعالیت اصلی هر مهندس صنایع ارائه طرح برای بهبود سیستم­های جاری و یا ارائه طرح جدید می­باشد که به همین منظور قویاً نیاز به خلاقیت و نوعآوری جهت ارائه طرح­های نو و بدیع می­باشد. در واقع با توجه به گستردگی مسائل، مهندسی صنایع همانند اقیانوسی از فنون و علوم مختلف به عمق نیم متر با برخورداری از زمینه خلاقیت و ابتکار به مهندسین صنایع این امکان را می­دهد که در جهت حرفه کاربردی مورد نظر به تعمیق دانش خود پرداخته و فرصتی فراهم می­شود تا ایده­های جدید و خلاق در زمینه­های مربوطه مطرح گردد.

2- تفکر فراگیر

نگرش سیستماتیک و فراگیر برجسته­ترین خصوصیت مهندسی صنایع است و اطلاق مهندسی صنایع و سیستم­ها به این رشته بی ارتباط با این نگرش نیست. نگرش فراگیر موجب می­شود مسائل از کل به جز و تعامل اجزا با هم مورد بررسی دقیق قرار گرفته و مدل کاملی از سیستم­های مورد نظر تهیه و مسائل مورد نظر آن به بهترین شکل طرح و بررسی   می­گردد.

3- رهبری گروه

هر سیستمی که طرح می­شود اگر بدرستی اجرا نشود منتج به نتیجه نخواهد شد بلکه حسن اجرا سیستم طراحی شده یک ضرورت مهم تلقی میشود. لذا آشنایی با کلیت سیستم مورد نظر و نقش اجزا در کارکرد صحیح آن این امکان را فراهم می­آورد که هدایت و رهبری گروه کاری مجری سیستم با انگیزه بیشتری دنبال گردد و در واقع علاوه بر طراحی سیستم مورد نظر، مهندسی صنایع سیستم­های پیاده­سازی و اجرا را نیز پیریزی نموده و نقش رهبری گروه­های کاری را موثرتر دنبال می­نماید.

4- مدیریت زمان

انجام کار بدون توجه به ظرف زمانی و تحویل به موقع خروجی مورد نظر سیستم، ارزش زیادی نمی­تواند داشته باشد. امروزه اهمیت زمان و فرصت­های آن با توجه به عرصه تنگاتنگ رقابت اقتصادی برای همگان واضح و بدیهی است. در این خصوص مهندسی صنایع با درک موضوع تکنیک­هایی را بکار می­گیرد که عامل زمان اجرای اجزای کاری را در تمامی فرایندها مورد توجه و مدیریت قرار می­دهد.

5-  ارتباط بهره­وری و بهبود مستمر

اعتقاد به ارتقا بهره­وری و بهبود مستمر یک اصل با ارزش در مهندسی صنایع است. اکتفا به وضعیت فعلی جز درجا زدن نتیجه دیگری نخواهد داشت. لذا مهندسی صنایع با پذیرش این مطلب که سطح دانش و مهارت­ها یک مقوله نسبی همواره سعی در افزایش بهره­وری و بهبود وضعیت کاری نموده و سعی می­شود همواره امور اثر بخش­تر و کاراتر شود. نگرش بهبود مستمر این امکان را می­دهد که هر روز به فکر ارتقا هر چند به اندازه کوچک باشیم.

6- ذهن کنجکاو و یادگیری

یادگیری فرایندی است که نمی­توان بر آن حد و مرز تعیین کرد. مهندسی صنایع به منظور مطالعه و پیگیری مسائل همواره به این نکته توجه دارد که هر مورد را ، منحصر به فرد بررسی نماید و جهت شناخت آن فرض بر این است که از تصورات ذهنی دوری نموده و سعی بر تعیین کشف واقعیت­های حاکم بر اجزا و کل سیستم میباشد. لذا عدم وجود تعصب خاص به ماهیت فنی امور موجب می­شود ذهنیت کنجکاو برای کشف حقایق نهفته در پدیده­ها تقویت شود و مهندس صنایع با ذهن دژم کمتر میتواند راه­ حل­های ابتکاری و راه­گشا برای مسائل مورد نظر ارائه نماید.

زمینه های فعالیت مهندسی صنایع

با پیشرفت و تحول سریع علوم و فنون و پیچیدگی­های روز افزودن آن، بالطبع نظام­های تولیدی و خدماتی نیز گسترش یافته­اند که در این میان اداره صحیح و مناسب این گونه واحدها مستلزم بکارگیری تکنیک­های علمی و پیشرفته جهت پیش­بینی مدل­سازی، برنامه­ریزی، تأمین و تدارک، اجرا و نظارت و ارزیابی نتایج حاصله در راستای وظایف مدیریتی است. همان­طوری که می­دانیم فعالیت هر نظام اعم از تولیدی یا خدماتی با اتکا بر فناوری خاص آن امکان تداوم و استمرار دارد و صرف­نظر از ماهیت فنی و صنعتی امر، فناوری دارای چهار جز اصلی یعنی شامل 1- تجهیزات، امکانات تولیدی و خدماتی 2- مدیریت و سازمان 3- نیروی انسانی 4- دانش فنی است. از آنجا که رشته­های مهندسی مرسوم نظیر مهندسی مکانیک، برق، ساختمان و ... بیشتر به ابعاد فنی صنعت (مورد 1 و 4) توجه دارند. در فرایند کسب و کار رقابتی به تنهایی پاسخگوی مسائل پیچیده خدمات مهندسی و مدیریتی مدرن امروزی که بصورت سیستماتیک تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و باورهای انسانی را در چرخه حیات سیستم­های مورد توجه خود لحاظ نمی­نمایند نیستند. لذا برای رفع چنین کمبودهایی در قرن حاضر بویژه طی چند دهه اخیر، رشته جدیدی تحت عنوان مهندسی صنایع با بهرهگیری از علوم ریاضی، فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و تکنیک­ها و فنون مهندسی بوجود آمده است. با توجه به مراتب فوق شاید مناسب بود این رشته با عنوان مهندسی مدیریت معرفی میشد، چرا که کاربردهای آن محدود به صنعت نیست و هر موسسه انتفاعی و غیر انتفاعی با جنبه صنعتی یا خدماتی میتواند از فنون و تکنیک­های مهندسی صنایع بهره­گیرد. مبحث صرف منابع و حصول حد اکثر نتیجه از منابع مصروفی چیزی نیست که منحصر به صنعت یا بنگاه خاصی باشد و امروزه با توجه به کمبود ارتقاع سطح بهره­وری امری ضروری و حیاتی محسوب میشود که نشانگر بستر گسترده برای فعالیت­های مهندسی صنایع نفتی می­شود . مهندسی صنایع در حرفه­ها و مشاغلی همچون، بانکداری، خدمات مشاورهای، صنعت بیمه، شرکت­های هواپیمایی، کشتیرانی، بیمارستان­ها، کارخانجات، کشت و صنعت، خدمات شهری، استادیوم­های ورزشی و یا هر مکان دیگری که نیاز به برنامه­ریزی، هدایت و مدیریت و ارتقا بهره­وری می­باشد کاربرد دارد.

برخی از زمینه­های کاری مشخص مهندسی صنایع در بازار کسب و کار عبارتند از:

برنامه­ریزی استراتژیک و عملیاتی سازمان
مدیریت تولید
مدیریت مهندسی
مدیریت پروژه
مهندسی لجستیک
سیستمهای تولیدی
مهندسی سیستم­های کیفیت
مهندسی سیستم­های اطلاعاتی
مهندسی مالی
مهندسی ارزش
مهندسی سیستم­های بهره­وری
طراحی فرایندها و ساختارهای سازمانیش

انجمن علمی دانشجویان رشته صنایع سال تحصیلی جدید را به همه ی دانشجویان تبریک عرض میکند و امیدوار است با درج مطالبی که در وبلاگ می گذارد بتواند خدمت کوچکی به این دانشجویان عرضه دارد.